काठमाडौं : प्रत्येक वर्ष भाद्र कृष्ण प्रतिपदादेखि अष्टमीसम्म आठ दिनसम्म मनाइने परम्परागत सांस्कृतिक पर्व ‘गाईजात्रा’ आज काठमाडौं उपत्यकामा विभिन्न सांस्कृतिक तथा धार्मिक कार्यक्रमको आयोजना गरी देशभर उल्लासपूर्वक मनाइँदैछ।
एक वर्षभित्र दिवङ्गत भएका आफन्तको सम्झनामा गाई वा मानिसलाई गाईको रूप दिएर सिँगारी आ–आफ्ना क्षेत्रमा नगर परिक्रमा गराइन्छ। यस अवसरमा श्रद्धालुहरूले दूध, फलफूल, रोटी, चिउरा, दही, अन्न तथा नगद दान गर्ने परम्परा रहेको छ। धार्मिक विश्वासअनुसार यसरी नगर परिक्रमा गर्नाले मृत्यु भएका आत्माहरू गाईको पुच्छर समाई वैतरणी नदी पार गर्न सहज हुन्छ।
ऐतिहासिक दृष्टिले, गाईजात्राको शुरुवात राजा प्रताप मल्लको पालामा भएको मानिन्छ। पुत्रशोकले पीडित आफ्नी रानीलाई संसारमा दुःख सबैलाई पर्छ भन्ने देखाउन उनले जनतालाई घरका दिवङ्गतको सम्झनामा गाईजात्रा निकाल्न आदेश दिएका थिए। त्यसपछि रानीको मन शान्त गर्न विविध प्रहसन र व्यङ्ग्यात्मक कार्यक्रमको परम्परा सुरु भएको जनश्रुति छ।
प्रताप मल्लको समयदेखि हनुमानढोकास्थित राजदरबार हुँदै गाईजात्रा निकाल्ने प्रथा आजसम्म निरन्तर कायम छ। उपत्यकाभित्र यो पर्वको रौनक विशेष रहन्छ भने बाहिरका सहरहरू—जस्तै बनेपा, धुलिखेल, पनौती, बाह्रबिसे, त्रिशूली, दोलखा, खोटाङ, भोजपुर, चैनपुर, इलाम, धरान, विराटनगर, वीरगञ्ज, हेटौंडा, पोखरा लगायत—मा पनि नेवार समुदायको सक्रिय सहभागितासहित मनाइन्छ।
यस पर्वको विशेषता हास्यव्यङ्ग्य र सामाजिक सन्देश हो। प्राचीनकालदेखि नै विकृति र विसङ्गति उजागर गर्ने माध्यमका रूपमा प्रयोग हुँदै आएको गाईजात्रामा प्रहसन, नाचगान, व्यङ्ग्यात्मक प्रदर्शन, र रामायणको करुण रसका गीतहरू प्रस्तुत गरिन्छ। पाटनमा देखाइने ‘सत्ययुगको धान’ र काठमाडौँको ठमेलमा प्रदर्शित ‘स्वर्ण तथा रजताक्षरमा लेखिएका पुस्तक’हरू विशेष दर्शनीय मानिन्छन्।
पञ्चायती व्यवस्थाप्रति व्यङ्ग्य गरेको आरोपमा विसं २०१७ पुस १ गतेको ‘शाही कू’पछि गाईजात्रामा प्रतिबन्ध लगाइए पनि विसं २०३३ मा नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानको पहलमा झाँकी र हास्यव्यङ्ग्यसहित पुनः महोत्सवका रूपमा मनाउन थालियो।
आजको दिनमा पत्रपत्रिका तथा सञ्चारमाध्यमहरूले पनि हास्यव्यङ्ग्य विशेषाङ्क प्रकाशित गर्छन्। हाँस्य कलाकार र सांस्कृतिक समूहहरूले सडक नाटकदेखि स्टेज शोसम्म आयोजना गरी दर्शकलाई हँसाउने मात्र होइन, समाजका विकृति–विसङ्गतिमा प्रहार गर्ने सन्देश पनि दिन्छन्।
यस अवसरमा सरकारले काठमाडौं उपत्यकामा सार्वजनिक बिदा दिएको छ, जसका कारण राजधानीको सडकमा आज गाईजात्राको उत्सवमय दृश्य छाएको छ।
